(HNMĐT)- Làng Xuân Trạch có tên Nôm là làng Chầm, xa xưa là một trang Xuân Trạch; đầu thế kỷ XIX, là một xã thuộc tổng Xuân Canh, huyện Đông Ngàn, phủ Từ Sơn, trấn Kinh Bắc (năm Minh Mạng thứ 12 – 1831 đổi thành tỉnh Bắc Ninh).

Năm Tự Đức thứ 29 (1876), 7 xã của tổng Xuân Canh được tách ra để lập tổng Uy Nỗ, tổng Xuân Canh chỉ còn lại 4 xã (Xuân Trạch, Xuân Canh, Lực Canh và Mạch Tràng) thuộc huyện Đông Anh mới được thành lập. Từ năm 1901 huyện Đông Anh được chuyển từ phủ Từ Sơn (tỉnh Bắc Ninh) sang phủ Đa Phúc, tỉnh Phù Lỗ (năm 1904 đổi làm tỉnh Phúc Yên).

Cách mạng Tháng Tám 1945 thành công, Xuân Trạch là một xã độc lập. Trong kháng chiến chống Pháp, làng nhập với các làng : Lực Canh, Xuân Canh, Vạn Lộc thành xã Vạn Thắng thuộc huyện Đông Anh, tỉnh Phúc Yên (năm 1950 là tỉnh Vĩnh Phúc). Tháng 5 – 1961, xã Vạn Thắng cùng các xã khác của huyện Đông Anh được cắt chuyển từ tỉnh Vĩnh Phúc về thành phố Hà Nội. Năm 1965, xã Vạn Thắng đổi tên thành Xuân Canh.

Xuân Trạch nằm trong khu vực đậm đặc các di tích cổ bao quanh thành Cổ Loa. Theo lưu truyền dân gian, làng được lập từ thuở các Vua Hùng dựng nước. Khi Hùng Vương thứ 18 đem quân đi đánh giặc, thắng trận trở về ghé qua trang Xuân Trạch. Bấy giờ, trong trang có gia đình họ Trương có người con gái tên là Phi Vân sắc đẹp tuyệt trần. Hùng Duệ Vương đem lòng yêu dấu, đưa về triều, lập làm phi thứ tư. Một thời gian sau, vào ngày 10 tháng Ba năm Ất Sửu (?), bà Phi Vân sinh được bé trai tuấn tú, đặt tên là Minh Lang. Lớn lên, Minh Lang có tài bắn, nên được vua cha phong làm Xạ Thần Quốc Lang, dân làng tôn gọi là Minh Xạ. Khi làng Xuân Trạch bị dịch bệnh hoành hành, Hùng Duệ Vương phái Minh Xạ về lập đàn cầu cúng kết hợp dùng thuốc chữa bệnh, giúp dân qua cơn hiểm họa, sau đó mở mang xóm làng đông đúc. Minh Xạ được vua phong thực ấp tại Xuân Trạch. Về sau, khi quân Thục xâm lấn nước Văn Lang, Minh Xạ được lệnh dẫn đại quân đi đánh. Thắng trận, Xạ Thần về Xuân Trạch mở tiệc vui với dân làng rồi trở về Kinh đô được ít ngày thì hóa (vào ngày 10 tháng Tám). Vua phong là Xạ Thần Quốc Lang Cao Minh Sơn đại vương. Dân làng thương tiếc lập đền thờ, tôn làm thành hoàng, lại thờ cả bà Phi Vân (Thánh Mẫu) và lập đền thờ riêng (đền Mẫu). Đền thờ Minh Sạ nay là ngôi đình 5 gian 2 dĩ.

Cả Đình và đền cùng được xếp hạng là Di tích Lịch sử văn hóa năm 1996. Hội làng diễn ra từ 8 đến 13 tháng Ba, trong đó từ 8 đến 12 (chính hội là mồng 10) tế Minh Xạ. Đến ngày 13 là hội đền (hay hội Chư bàThánh Mẫu). Tục truyền, Thánh Mẫu góa bụa từ rất sớm nhưng vẫn giữ lòng thủy chung trinh tiết, được dân làng tôn vinh, mở hội. Trong hội này chỉ những phụ nữ góa bụa mới được vào làm lễ. Đây là một tục nhằm tôn vinh sự thủy chung, trinh tiết của người phụ nữ theo quan niệm của Nho giáo sau này.

Làng Xuân Trạch nằm ven sông Đuống. Dần làng xưa kia làm nông nghiệp thuần túy, chủ yếu là trồng dâu, nuôi tắm làm màu trên đất bãi và cấy lúa trong đồng. Trước Cách mạng, Xuân Trạch là một làng có dân số trên trung bình (năm 1928 có 1233 nhân khẩu).

Thời phong kiến, Xuân Trạch không có người đỗ đạt. Theo sách “Bắc Ninh địa dư chí”, làng Xuân Trạch có ông Nguyễn Huấn rất giỏi về nghề y vào thời Lê – Trịnh. Nguyên do, ông được học Ngô tiên sinh – một thầy thuốc giỏi ở làng La Khê (nay thuộc thành phố Hà Đông, tỉnh Hà Tây). Ngô tiên sinh soạn được bảy thiên sách thuốc viết bằng Quốc âm, Nguyễn Huấn soạn tiếp sáu thiên, thành 13 thiên. Ông lại soạn hai cuốn sách thuốc “Trạch Viên tập yếu”. Nhiều người có bệnh lạ được ông chữa khỏi.

PGS, TS. Bùi Xuân Đính

(nguồn: https://hanoimoi.vn/lang-xuan-trach-147443.html)

url